" عارفي كو كه كند فهم  زبان سوسن "

معرفي كتاب "حافظ ، زندگي و انديشه " / نشر دائره المعارف بزرگ اسلامي

     مركز دائره المعارف بزرگ اسلامي در ماههاي پاياني سال 1391 كتاب ارزشمند  و دايره المعارف  گونه " حافظ  (زندگي و انديشه ) "  را كه تاليف  24 تن  از نويسندگان  نام آشنا  و مجرب  ايراني   و خارجي است  را زير  نظر آقاي  كاظم موسوي بجنوردي  رياست  مركز و به اهتمام  استاد دكتر اصغر  دادبه  چاپ  و منتشر كرده است .

     كتاب  حدود 550 صفحه بوده و داراي  يازده فصل  اصلي و 27 مقاله  نوشتاري از سوي  24 مولف متن است . واكاوي و معرفي جهان  انديشه و زبان  سحرگونه  حافظ از منظرهاي گوناگون  وغور و تحقيق  در زندگي  او  و بررسي  روزگار  وانفساي آن دوران  از سويي  موجب آن  شده است  كه كتاب ياد شده همچون دايره المعارفي  براي حافظ  پژوهان و و حافظ دوستان  باشد .

    " زندگي و روزگار حافظ "،  "مكتب رندي حافظ  "،  " حافظ و قرآن "،  " حافظ و موسيقي "،  " سبك حافظ"،  " نمودهاي اجتماعي و فرهنگي در غزلهاي  حافظ "،  " حافظ در جهان "،  "حافظ و هنر"،  " نسخه ها و شرحهاي  ديوان حافظ  "،  " آرامگاه حافظ "،  " فال  حافظ"  عناوين يازده گانه  مباحث  اصلي كتاب  هستند  كه با بيشمار  اطلاعات و دادههاي آشنا و مهجور موجب غني شدن  دانش آدمي  پيرامون اين  بزرگترين  عارف غزلسراي  شعر فارسي  ميگردد.

  استاد دكتراصغردادبه به تنهايي زحمت نگاشتن چهار مقاله كتاب ورنج  گرد آوري  و تنظيم مابقي   مقالات  نگاشته  شده از سوي ديگر حافظ پژوهان را متحمل شده است­­­­­­.  شرح وبسط مفاهيم كليدي در مورد مكتب رندي حافظ كه  كليدي ترين  و اساسي ترين  اصطلاح  در شعر و جهان  بيني حافظ است­، به عهده اين  استاد گرامي بوده كه  در قالب  يك مقاله  كه حدود يك  پنجم حجم كتاب را تشكيل ميدهد ،  فراهم شده است . كاربرد جنبه مثبت كلمه­­   ­­" رند " ­در ادبيات عرفاني  سبك خراسان از سنايي و عطار تا روزگارحافظ از ديدگاه  واژه شناسي و اصطلاح شناسي  بررسي شده  و نظام فكري جهان بيني  حافظ مبتني  بر شيوه  خاص تفكر  رندانه  كه برآيندش مكتب رندي  است  از لحاظ  فلسفي ، ادبي ، زباني  ، سياسي ، اجتماعي مورد تحليل قرار گرفته است .

   " در يك نگاه  و بر بنياد  آنچه گفته  آمد ، مي توان  بدين نتيجه رسيد  كه رندي  ، نظامي  روشنفكرانه  و فلسفي  و رند  ،متفكري روشنفكر است  . از لحاظ  نظري عاشقي  است  خردمند  يا خردمندي است عاشق كه به" جوهر دانايي " دست يافته  و دارا ي فلسفه اي خاص  يا همان "فلسفه رندي"  است . در اين فلسفه  ضمن توجه  به مسايل گوناگون  خداشناسي  و جهان شناسي  ،انسان و انسان گرايي  مركزيت دارد  ؛ از آن رو  كه  لازمه رندي  ، انسان گرايي و تامل در احوال  و سرنوشت  انسان است  به ويژه  تامل در آنچه بر او مي گذرد و او را از  حقوق طبيعي  و قانوني  محروم مي سازد  ؛ انسان گرايي رند  بر خلاف  انسان گرايي غربي  يا اومانيسم داراي پشتوانه معنوي  و الهي نيز هست "     (ص133/  "مكتب حافظ ،مكتب رندي"  /اصغر دادبه)

     ربط و ضبط حافظ  با قران  و تاثير پذيري بي اندازه  غزليات  حافظ از لحاظ  صورت و فرم  ساختاري  و يا به لحاظ  معنا و محتوا  از ساختمان  سورهها و آيات  قران  مبحثي جالب  و بديع است  كه از سوي  اساتيد فني همچون  بهاءالدين خرمشهاهي  و احمد پاكتچي و اصغردادبه طرح شده است­. انقلابي كه حافظ در غزل فارسي  انجام داده است  و آن  عبارت است  از نامنسجم  و غير پيوسته بودن ظاهري ابياتي كه انسجام معنايي نداشته و هر بيت  مضموني  ديگر  و مسئله اي متفاوت  با مسئله  طرح شده  در بيتهاي  ديگر را طرح  مي كند  بدان سبب  است  كه سبك شعر  حافظ چونان قران  كريم ، خطي  و تك مضموني  نيست  . تلميح و اشارات  فراوان  به آيات قرآني و قصص ادياني به لحاظ معنا و محتوا نيز  دليلي  ديگر بر تاثير  پذيري مستقيم  حافظ از قرآن  و احاطه او بر علوم  قرآني  عصر خود است .

   " در شعر فارسي هيچ  شاعري  به اندازه حافظ  به رازو رمز موسيقي  شعر و نظام آوايي واژهها آگاهي  نداشته است . حافظ  قرآني بود ن ،مسبوق به انس او  با آواشناسي  و علم تجويد است  و تامل در اسرار بلاغت  قران  كه بحث كشف كشاف  اشاره اي  بدان است  ، موسيقي  داني و خوش آوازي  او كه خود  نيز بدان  تصريح كرده است  افزون  بر غريزه  و نبوغ  هنري بي ترديد موجب آن همه  دانش  ودانايي  وي نسبت  به موسيقي شعر شده است . "     ( "موسيقي شعر حافظ  "/ص171،عبدالله مسعود آراني  )

     نگاهي به  سير غزل  حافظ در ديارهاي  گوناگون  جهان و بازتاب  شعر فارسي  او به زبان هاي  ديگر منجمله  عربي، انگليسي ، اردو،آلماني ، روسي ، ايتاليايي، اسپانيايي، تركي ، فرانسوي ، كردي ، مطلبي جالب  و جذاب است كه موضوع بحث فصل  "حافظ در جهان " كتاب حاضراست . شهرت حافظ اولين  بار در  خارج از  قلمرو زبان فارسي  به شبه قاره هند  در قرن  هشتم رسيده و درست  بر خلاف  اين  امر شاهكارهاي  بزرگ  شعر و ادب  فارسي تا اوايل  قرن بيستم ميلادي  برا ي اديبان عرب زبان بيگانه بوده است  كه جاي  بسي تعجب است . در اروپا  از عهد رنسانس  به بعد  و حدود قرون  هفده و هجده  ميلادي  به همت شاعران  و اديبان  و مستشرقان بنام،  آشنايي با غزل حافظ  و شرح ابيات  ديوان او آغاز شده است  و تا كنون  هم ادامه دارد . علاقه ديوانه وار  گوته  شاعر و متفكر برجسته آلماني  به حافظ و  سرايش ديوان شرقي  -غربي اشعارش به منظور  پيوند دادن شرق و غرب  و شعر آلماني  و شعر فارسي  شهره عام و خاص است .

   از باب نگار گري  ديوان حافظ  و نسخه هاي  خطي  و شروح قديمي و جديد   بر غزليات  و بررسي روند  تاريخي  و پديدار شناسي تصوير سازي  اشعار  او كه موجب  ماندگاري  و حضور ابيات  دلكش حافظ  در حوزه  عام و خاص  فرهنگ مردمي ايران زمين شده است ،كتاب  حاضر مرجعي  سهل الوصول  و جامع خواهد بود  . ديوان حافظ  با خوش  طالعي فراوان و اقبال بلند  در تمامي مكاتب  هنري  و ادبي تيموري  ،صفوي  و قاجار  مورد توجه  كاتبان  و نگارگران و تذهيب كنندگان و خطاطان خوش خط قرار گرفته است و تهيه  انواع نسخ  علمي و غير علمي از زماني نه چندان دور از درگذشت اين سر حلقه رندان جهان  آغاز شده است  و تا كنون  هم ادامه  دارد  . نخستين نسخه چاپي ديوان  حافظ كه پس از  ورود صنعت  چاپ به ممالك فارسي  زبان  به زيور  طبع آراسته  شده است  د ركلكته  هند به دستور جانسن انگليسي و به تصحيح  ابوطالب تبريزي از روي  دوازده نسخه  خطي قديمي  در 157 ورق به قطع رحلي در حدود  1200 قمري ( معادل  1786 ميلادي ) به چاپ سنگي  رسيده است .

     ساخت آرامگاه  حافظ كه در وهله نخست قبه اي بوده  است بر روي مزار ،در سال  855 قمري  به دستور محمد معمايي وزير بابر شاه  صورت پذيرفته است  و در سالهاي  بعد در دوران  صفويه ،افشاريه ، زنديه  و قاجار  نيز مورد  بازسازي  و مرمت  و گسترش بنا  و محوطه  قرار گرفته  تا سر انجام  در 1315 شمسي  با تلاش  علي اصغر حكمت  وزير معارف حكومت  رضا شاه پهلوي  نقشه  و طرح آندره  گدارمهندس معمار معروف  فرانسوي  اجرا و شكل  معماري بسيار زيبا  و دل انگيز  بناي امروزين  حافظيه  پرداخته و ساخته شده است . حافظيه  با نام  "بقعه خواجه حافظ شيرازي " به شماره 1009/2  به ثبت تاريخي  آثار يونسكو  رسيده است ؛ آرامگاه گنبدي شكل ،ساده و با شكوه ، استوار بر  8 ستون  سنگي واقع بر سكويي  8 گوشه اي با يك متر  بلند تر  از زمينهاي  اطراف و 5 رديف  پلكان سنگي  ،گنبدي  با پوشش ورقه اي  مسي  ترك ترك  از بيرون  و پوشش دروني از كاشيهاي  معرق با نقوش هندسي مزين  به غزلياتي از حافظ  به خط ثلث  سفيد رنگ  بر زمينه كاشي هاي لاجوردي  سحر انگيز.

    "حاجي  خليفه  در كشف  الظنون ، فال را  دانشی معرفي مي كند  كه بر بنياد آن  برخي از  رويدادهاي آينده  پيش بيني  مي شود و معلوم  مي گردد  . اين پيش بيني  و اين آگاهي بر اساس  تعبير و تفسير  سخني كه  از ديگران  مي شنويم  يا با گشودن قرآن كريم  و تعبير و تفسير آيه هايي كه پيش چشم  قرار مي گيرد  و يا با گشودن  آثار  بزرگاني مثل حافظ و مولوي  انجام ميگيرد  . وي  تصريح مي كند كه دراين  زمينه  ،ديوان  حافظ از شهرت  ويژه اي  برخوردار است  و در باب تفال بدان ، محققان تحقيقاتي  به عمل آورده  وتصنيفاتي بر جاي نهاده اند  . از آنجاكه فال پيش بيني رويدادهاي  نيك و بدي  است  كه ممكن است  در آينده  روي دهد  ،به دو قسم  نيك و بد   تقسيم مي شود .  فال نيك (تفال،مروا ) پيش بيني  و پيشگويي  در زمينه  روي دادن  رويدادهاي  نيك است  و هدف از آن  طلب اقدام  تفال زننده  به انجام كاري است ... فال بد ( تطير ، طيره ، مرغوا ) پيش بيني و پيشگويي در زمينه رويدادهاي بد و ناگوار است و هدف از ان سرباز زدن از انجام كاري است . "     (ص525/"فال حافظ " ،اصغر دادبه)

     از آنجا كه  تفال به ديوان حافظ  جزئي از اداب و رسوم  فرهنگ عامه  مردم است  ، فصل آخر  كتاب به  اين مقام  اختصاص يافته  است . حافظ به عنوان برجسته ترين  سخنگوي  فرهنگ ايراني  و بيانگر  رنجها و غمها  و شاديها  و آرمانهاي  زباني و فكري  مردم اين  ديار و انسان  جهاني است و در اين راستا  هر آدمي  با انواع  جهان نگري و پايگاه  انديشه گي  سخن حافظ و زبان او را سخن خود  ، اندوه او را  اندوه خود ، شادي اش را شادي خود  ،آرمانش را آرمان خود  تلقي كرده و با تفال  به ديوانش  و خواندن غزلي  از آن  و ابياتي چند ، اندوه و رنج  و آرزو  و ميل و شادي و خوش بختي اش  را در آن  مي يابد  و سخن خواجه شيراز  را ترجمان  احوال  خود انگاشته و لسان الغيب  و ترجمان  الاسرار  دانسته  و حكايت  ديرين و امروزين اش  را در بيان  هنرمندانه  و آسماني  شاعر  حافظ قرآن  به چارده روايت مي يابد .

    كتاب اديبانه و  محققانه  و جامع ياد شده   با گسترش  و تنوع  مطالب اش  سليقه  هر خواننده  طالب آگاهي و لذت  از خوانش ابيات حافظ را سيراب  و راضي خواهد  كرد . عليرغم  جامعيت  و كامليت  كتاب  به نظر اين نگارنده  ذكر چند  نكته  كم اهميت و بيمقدار خالي از  لطف نبوده  و در صورت  توجه اساتيد  مولف و هماهنگ كننده  محترم اثر و  ناشر وزين معتبر مي تواند در  چاپهاي  بعدي رعايت  تا مخاطبان  رابيشتر  خوش آيد :

1-      ذكر مولفان  هر مقاله  در زير عنوان  هر مبحث  مطابق  عرف متداول  ،سهولت  دسترسي  و آگاهي  خواننده  را بهمراه  خواهد داشت  ،اگرچه نام  مولفان محترم  در فهرست  ابتدايي كتاب آمده است .

2-      عدم يكدستي  لحن و سمانتيك  زباني  مقالات ، موجب دشوار خواني كتاب  مي گردد . در صورت  ويراستاري  كتاب  از سوي  يك استاد مجرب  و آگاه  به مباحث حافظ  پژوهي ،انسجام  مطالب و  رواني  جملات و گويايي  موضوعات  فراهم خواهد شد .

3-      اشتباهات  چاپي فراوان و عدم غلط  گيري  متن ها شايسته كتاب وزين  ياد شده  نبوده  و مناسب  است  كه د قت  لازم مخصوصاً در ذكر تاريخها  و سنوات  صورت پذيرد .(  از ذكر مصاديق  به علت فراواني  اغلاط و اطناب كلام خودداري  مي گردد ، در صورت  تمايل  ناشر محترم  برخي از موارد  عمده قابل  ذكر است .)

4-      كتاب فاقد  نمايه ،فهرست راهنما ،كتاب شناسي ،فهرست اعلام  ،فهرست كلي منابع  و مراجع  و غيره  در پايان  مقالات و صفحات  پاياني اش  بوده كه  براي كتابي با اين  جامعيت ، موضوعي  ضروري است.

5-      برخي از  مقالات  به علت كوتاهي  بيش از حد  و عدم  پرداخت كافي  مولف  ، پايان زود هنگام  و غير منتظره اي  داشته  و به نظر  مي آيد  كه بسط و تكميل  موضوع به علت  عدم صرف وقت  مولف محترم  صورت نپذيرفته است . به عنوان مثال  "حافظ و قرآن " استاد بهاءالدين خرمشاهي  ويا "حافظ در قلمرو عثماني " استاد توفيق سبحاني  .

    در خاتمه لازم ميدانم  كه نكته اي مفهومي در اتباط با كليت  نگاه حاكم بر مقالات  تدوين شده  را بيان نمايم  . در مورد  زندگي و آثا ر و انديشه  مولانا  به صورت  دايره المعارف  گونه ، كتاب  گرانقدر  "مولانا ، ديروز امروز ، شرق غرب " فرانكلين دين لوئيس به مترجمي  زنده ياد شادروان حسن لاهوتي  به زيور  طبع آراسته  شده است كه  به علت جامعيت  بررسي و تحقيق  و استفاده از مراجع  و منابع  دست اول  و اصيل و نيز  احاطه مولف  اثر به زمينه مورد نظر  از سويي و نيز  بيطرفي  و غيرجانبدارانه بودن  نويسنده  اثر،  يكي از  كتب مرجع  صحيح و غيرمغرضانه و غير متعصبانه در زمينه مولانا  پژوهي است .

    نگاه يكسويه و  عاشقانه  در تحقيقي علمي و ادبي  مسلماً موجب  مجهول   ماندن  ومغفول شدن  بخشي از مطالب و  موضوعات  خواهد شد . متاسفانه ديدگاهي  كه برخي  از اساتيد  و صاحب نظران  وطني به  آثار و انديشه  بزرگان  اين سرزمين  داشته و دارند  به لحاظ  جانبدارانه  و دلسوزانه  بودن و از سر خير خواهي  و وطن پرستي ،  باعث عدم  تعميق يا دقت  پژوهشي گرديده  و مخاطب  عام  متن را دچار  سردر گمي و پريشاني  مي سازد  . اگرچه  در تاليف  اكثر  مقالات  سعي مولفان گرامي  بر بيطرفي و صداقت  در نگاه  پژوهشي  بوده است، ليكن به نظرميرسد  كه جاي نظرات انتفادي در برخي از مفاهيم و معاني خالي است . اميد كه نيت نيك طلبانه  جمعي بر اميال  نفس خواهانه  فردي  پرده حافظانه كشيده و نداي سروش غيبي بر  جريده عالم  دوام يابد .

 رضا جوانروح

18/5/1392