«  پيرِ من و مرادِ من    /   شمسِ من و خداي من  »

     اگر مولوي شمس تبريزي را نمي ديد و در ادامه حيات معنوي و روحاني خود همچون يك انديشمند آگاه و دانايي كه در علوم اسلامي و معارف ديني عُور و تفحص مي نمود. مانند هزاران اديب يا عالم يا حكيم يا فقيه قبل و بعد از خود در جهان هستي، مدتي مي زيست و گمنام از دنيا مي رفت. آشنايي مولانا با شمس چه در اثر يك اتفاق (كه اينگونه نبوده است) و يا بر اثر يك برنامة كلي در روند تعالي فرهنگ و ادب انساني بوده باشد، نشانگر و نماينده آن جلوة ظاهري از مولاناست كه امروزه ما مي توانيم ببينيم. مولاناي شاعر و عارف، مولاناي شيدا و ديوانه، مولاناي حكيم و آگاه، مولاناي معلّم و راهنما، مولاناي عظيم و با معنا از پرتو آشنايي و ديدار با شمس بوده است كه از قوه به فعل رسيده است.

     در نگاهِ‌مولانا و برخورد اين دو در حوزة انديشه و كلام، بيشترين تاثير گفتاري را در غزليات مولانا مي توان ديد و در مثنوي اندكي. بدين لحاظ جلوة شعاع صاعقة جانِ خروشان اين دو در غزليات و اشعارِ لحظات بيخودي و مستي و عشق و شوريدگي به تماميت بيان شده و  صورت گري شده است.

     در اين راستا شمس همچون پير و مرشدي راه دان كه با فتانه گي و گفتار نغز و شيرين خود چون ساحري، روح پر تلاطم و امواج مولانا را تسخير نموده تا به حدّي كه در كلام مولانا شمس را در جايگاه و منظرِ خداوند باريتعالي نشانده است و او را همچون آياتي از نشانه هاي هستي و جهانِ‌ خداوندي بر شمرده است.

«شمس و قمرم آمد/ تاجِ سرم آمد/ سيمبرم آمد/ نورِ نظرم آمد/ مستيِ سرم آمد/ چيز دِگرم آمد/..»

    مولانا در اوج لحظاتِ ناب سرگشتگي و ديوانگي و بيرون ريزي منِ منِ وجود خود، شمس را همچون خورشيد و ماهي در آسمان و يا نور بينايي و تاج پادشاهي بر مي شمارد، تا بدان جا كه گويد:

«    پيرِ من و مرادِ من           شمسِ من و خداي من   »

    اينكه شمس را چون پيري روشن ضمير و راه دان و مراد و هدف مريد (مولانا) در نظر بگيريم كاملاً قابل قبول و در روند سير و سلوك روحي مولانا در مقطع زماني مورد نظر منطقي خواهد بود ليكن تلقي (شمس = خدا) چگونه تفسير خواهد شد.

     بدين لحاظ در ادامه مقاله به بررسي جايگاه و درجات معنوي «پير» و نيز «ولي» از ديدگاه مولانا پرداخته شده و ملاحظاتي در بابِ تفاوت اين دو مقوله جهت روشن شدن نحوة بيان مولانا در بيت ياد شده كه ابتدا شمس را همچون پيري بر شمرده (شمس = پير) و سپس او را چون خداوند (شمس = خدا) ناميده است، خواهيم داشت.

«   پيـــر   و    ولـــي  »

     با بررسي گفتار و نگاه مولانا به دو مقوله پير و ولي (اولياء) و نياز آدمي به راهنمائي و ارشاد پير و اينكه آيا در رهروي طريقت به سوي حقيقت، پير چه نقشي دارد و آيا لزومي به انتخاب پير است يا خير؟  -  ملاحظه مي گردد كه از نقطه نظر جهان بيني مولانا و جهت طي مسير و راهي كه بسيار پرخطر و آفت خيز بوده و تجربه اي قبلي در سالك و رونده راه وجود ندارد، انتخاب پير ضروري است.

پير را بگزين كه بي پير اين سفـــر

                     هست بس پر آفت و خوف و خطر      (2948/1)

پس راهي را كه نديده استي تو هيچ

                    هيــن مرو تنها ز رهبر سر مپيچ      (2950/1)

     با انتخاب پير جهت شروع سفر روحاني و طي طريق، سالك و رهرو مي بايستي كاملاً مطيع و تسليم اوامر پير بوده و در طي مراحل سلوك با كوچكترين آفتي رنجش خاطر و دلگيري رخ ندهد.

چون گرفتت پير هين تسليم شو

                     همچـــو مـــوسي زير حكم خضررو       (2974/1)

چون گزيدي پير نازك دل مباش

                    سست و ريزيده چون آب و گل مباش       (2984/1)

     چرا؟   -  چون پيرِ راه حق، غيب بين بوده و آنچه را كه سالك در آينه هستي خود مي تواند ببيند، پير در گلِ جان آدمي تواند ديدن.

آن چه تو در آينه بيني عيان

                     پير اندر خشت بيند بيش از آن         (167/2)

   با انتخاب پير حق بين و راه دان، كه چون ماه روشن در شب تاريك جان آدمي، روشنگر و تمييز دهنده مسير سير و سلوك خواهد بود، آدمي از غم و درد دروني در طي مسير تعالي خود مي تواند رهايي يافته و درمان يابد.

پير تابستان و خلقان تيــر ماه

                   خلـــق مانند شب اند و پير ماه       (2945/1)

ور نهد مرهم بر آن ريشِ تو پير

                    آن زمان ساكن شود درد و نفير       (3230/1)

    آنچه كه پيرِ راهِ دان حق بين خواهد توانست به سالك ياري رساند، كُشتن هواي نفسِ جانِ انسانِ طالبِ حق خواهد بود.

هست پيــر راه دان پر فطــن

                       بــاغ هاي نفس كُل را جوي كن         (3225/1)

هيچ نكشد نفس را جز ظل پير

                      دامن آن نفس كُش را سخت گير        (2531/2)

    آفت عظيمي كه سالك و رونده راه را تهديد مي كند، هواي نفس جان آدمي است و آرزوهاي اين جهاني او كه در ساية همتِ پير و راهنمايي او و همراهان راهِ حق، قابل كنترل و مهار خواهد بود.

با هوا و آرزو كم باش دوست

                      چـون يِضُلك عَن‎ْ سبيل الله اوست        (2962/1)

اين هوا را نشكند اندر جهــان

                     هيچ چيزي همچو ساية همرهان        (2963/1)

    بنابراين با انتخاب پير جهت شروع رهروي و گذشتن از مسير پر آفت و بلا و خطر كه گمراهي بسيار به بار خواهد آورد، و مهار نفس و اميال هاي نفساني، سالك آماده صافي شدن دل كه جانِ جانِ جانِ آدمي است خواهد شد و در اين مرحله كه دلِ مومن صيقل خورده و همچون برف سپيد گرديده، خداوند خود بر جايگاه جانِ آدمي كه همان دل باشد، نظر كرده و جانِ جانِ او را صفا و روشني بخشيده و هدايت قلبي مستقيماً صورت خواهد گرفت و بدين لحاظ راهنمائي و ارشاد پير تا اين مرحله موثر بوده و طي طريق حق با بال هاي عشق و انديشه متعالي مستقيماً توسط خود فرد صورت خواهد گرفت.

    با گذر از مرحله راهنمايي و ارشاد پير و مهار نفس و اميال نفساني و صاف شدن دل، جانِ مردة آدمي را اوليا حق، چه غايب و چه حاضر، همچون صور اسرافيل، زندگي خواهند بخشيد.

اوليا اطفال حق انــد اي پســر

               غايبـــي و حاضــري بس با خبــر       (79/3)

هـين كه اسرافيل وقت اند اوليا

                    مرده را زايشان حيات است و نما       (1933/1)

عقلِ عقــل اند اوليا و عقل هــا

                     بــر مثــال اشتــران تـا انتهــا       (2503/1)

   هم نشيني با اوليا حق و دانائي و آگاهي به روش و مسلك آنان، راهنماي سالك در اين مرحله از راهِ سلوكِ معنوي خواهد بود.

هر ولي و هر نبي را مسلكي است

                         ليك تا حق مي برد، جمله يكي است           (3091/1)

اوليا اصحاب كهف اند اي عُنـــود

                         در قيـــام و در تقلب هـــم رُقـود            (3192/1)

ايــن نمي بيني كه قُــربِ اوليــا

                        صـــد كــرامت دارد و كــار و كيا            (702/3)

اوليــا را هست قـــدرت از اِلــه

                           تيـــر جسته باز آرنـــدش ز راه            (1672/1)

     با نگاه به روش و سلوك اوليا كه خداوند عالم آنان را رحمتي بر خلقان خود در نظر گرفته است و مسجد و جايگاه فرود خود، آدمي در طي مسير حقيقت و طريقت ارشاد يافته و كامل تر مي گردد.

زان بياورد اوليــا را بر زمين

                         تا كنـــدشان رحمـــه للعـــــالمين           (1854/3)

مسجدي كان اندرون اولياست

                      سجده گاه جمله است، آن جا خداست        (3116/2)

هر كه خواهد همنشيني خــدا

                      تـــا نشينـــد در حضـور اوليـــاء         (2162/2)

    با همنشيني و هم صحبتي با اوليا حق كه امام و راهنماي حاضر در هر عصر و دوران زماني مي باشند، آدمي آزمايش خود را در طي مسير سلوك خود مي دهد.

پس به هر دُوري وليي قايم است

                      تا قيـــامت آزمـــايش دايــم است           (817/2)

پس امامِ حي قايم آن ولــي است

                   خواه از نسل عُمر، خواه از علي است         (819/2)

    لذا حضور اوليا و در حضور اوليا حق بودن جزء الزامات و ضروريات سالك و راهرو است، در غير اين صورت سالك طريق حق به درياي كل معناي وجودي نخواهد توانست پيوستن و از خداوند دور خواهد شد.

از حضــور اوليا گر بُسكُلـــي

                    تو هلاكي زان كه جزوي بي كُلي       (2163/2)

چون شوي دور از حضور اوليا

                     در حقيقت گشتـه اي دور از خدا       (2214/2)

    با قبول پند و اندرز اوليا و تعمق در نحوة سلوك آنان است، كه سالك اندك اندك رشد يافته و  به مدارج تعالي خواهد رسيد.

ناقة جسم ولي را بنده باش

                     تــا شوي با روح صالح خواجه تاش         (2526/1)

از حديثِ اوليا نرم و درشت

                   تن مپوشان زان كه دينت راست پشت         (2059/1)

    اوليا حق و ولي زمان، هر كدام روش و سلوك خاص خود را داشته و اگر چه اين روش ها به نظر مغاير هم باشند، ليكن به كمال و حق رهنمون خواهند بود و سالك مي بايستي هر گون و نوع اوليا را تجربه كند و راهنماي خود بداند.

ز اوليا اهل دعا خود ديگرند

                      گه همي دوزند و گاهي ميدرند        (1879/3)

قوم ديگر مي شناسم ز اوليا

                     كه دهانشان بسته باشد از دعا         (1880/3)

    چون اوليا واقف به اسرار حق اند، كيمياي هستي از ناطقه آنان جاري است.

پـــاسبانِ آفتاب اند اوليـــا

                     در بشـــر واقـف ز اسرار خدا        (3333/3)

آبِ خضر از جويِ نطق اوليا

                    مي خوريـم، اي تشنه غافل بيا        (4301/3)

   اينگونه است كه اگر سالك در بيم و رنج راه باشد، ولي غيب دان در آرامش است، اگر زهري خورد، چون عسل گوارا باشد. سالك مي بايستي نگران راه باشد و خود را ايمن از بلاها دارد.

جـــمله در زنجير بيـــم و ابتلا

                      مــي روند ايــن ره به غيب، اوليا        (4581/3)

گر ولي زهري خورد، نوشي شود

                     ور خورد طالب، سيه هوشي شود        (2607/1)

     بنابراين سالكِ راه طريقت و حقيقت كه در ابتداي مسير سير و سلوك خود با آفات و خطرات راه آشنايي ندارد و به منظور كنترل آرزوها و اميال نفساني خود پيرِ راه داني را اختيار كرده تا در صافي شدن دلِ خود كمك و راهنما باشد، ليكن با گذر از اين مرحله و پاكيِ دل، اوليا حق و وليِ امر هستند كه راهنماي سالك خواهند بود و استفاده از وجود حاضر يا غايب آنان و هم نشيني و حضور در محفلِ انس آنان، صفايِ دل را روشني بيشتر بخشيده و حضور خدا را در جايگاه واقعي يعني «دل» تماميت خواهد بخشيد تا آنگاه كه ولي او را بهره اي از جانِ جانِ جهان دهد.

هــر ولي را هم ولي شُهره كند

                      هر كه را او خواست با بهره كند        (2351/2)

       با شد كه نزديكي با جانِ اوليا الله، زبان دِل را گويا نمايد.

چون به نزديك وليِ الله شود

                    آن زبان صد گزش كوته شود       (2550/3)

    با توجه به مطالب ياد شده و تفاوت موقعيت معنوي و درجات روحي «پير» و «ولي» در نگاه مولانا، آنجائي كه شمس را «پير» و «مراد» نام مي نهد در واقع منظور راهنما و راهدان و راهبر به لحاظ سير و سلوك روحي مولانا بوده است. و آنجائي كه شمس را «خدا» نام مي نهد در واقع منظور «ولي» كه همان نشانه و يا مظهر جلوه گري خداوند در جهان انسانيست، مي باشد.